CZYTELNIA MNODN - CIEKAWE ARTYKUŁY DO POCZYTANIA

Czym jest „kozioł ofiarny”?

Kozioł ofiarny to rola grupowa – charakterystyczny sposób zachowywania się w grupie. Jak każda rola grupowa, zachowania emitowane przez osoby pełniące taką rolę, mają swoje znaczenie w grupie, czemuś służą. Kozioł ofiarny to rola, która służy rozładowywaniu napięcia. „Kozioł”, po pojawieniu się trudnych emocji w grupie, prowokuje do wyładowania na nim złości, skierowanej do kogoś innego.

Zjawisko „kozła ofiarnego” w klasach

Rola kozła ofiarnego nie musi pojawiać się w każdej grupie. Powstanie wówczas, gdy w klasie nie ma sposobu na rozładowanie pojawiającego się napięcia interpersonalnego tam, gdzie ono powstaje. Na przykład toczy się rywalizacja pomiędzy dwoma uczniami o popularność, dzieje się ona jednak nie wprost, lecz za pomocą docinek. Powstaje wówczas bardzo dużo „energii”, która musi znaleźć ujście. Wtedy, zamiast otwartej rywalizacji, uczniowie odreagowują napięcie na którymś ze słabszych kolegów. Innym czynnikiem wyzwalającym pojawienie się takiej roli, może być agresywna wobec klasy postawa nauczyciela. Uczniowie bojąc się klasówki czy poniżenia podczas pytania, również odreagowywują na jakimś „obiekcie zastępczym”, gdyż źródło napięcia – nauczyciel – pozostaje poza ich zasięgiem. Bardzo ważne jest tu zjawisko zablokowania komunikacji – uczniowie nie mogą powiedzieć wprost nauczycielowi, że wyrządza im krzywdę, bo spotkałoby to się z konsekwencjami z jego strony. Nie mogą otwarcie kibicować swojej drużynie, gdyż albo naruszyłoby to kruche status quo – swoiste zawieszenie broni między kibicami różnych klubów piłkarskich, albo spowodowałoby to szykany ze strony większości. Przykładów na takie zablokowanie otwartej komunikacji w klasie może być zresztą znacznie więcej.

Istotnym czynnikiem sprzyjającym wytworzeniu się takiej roli, jest występowanie w klasie uczniów mających tendencję do zachowań agresywnych, na przykład młodych ludzi o tendencjach psychopatycznych, osób zdemoralizowanych, nie znających innych wzorców zachowania etc. Jeśli mają oni miejsce na wpływanie na pozostałych uczniów, a dzieje się tak wówczas, gdy nauczyciele pozwalają im na to nie reagując lub nie zauważając stosowania przez nich agresji i przemocy wobec rówieśników, najprawdopodobniej powstanie w klasie rola kozła ofiarnego. Nie mniej jednak, rola kozła ofiarnego pojawia się również w klasach, w których uczniowie w innych warunkach nie przejawiają agresywnych tendencji.
Po czym rozpoznać, że dana klasa to „grupa z kozłem”?

Nie każda klasa, w której uczniowie są wobec siebie agresywni, to grupa z kozłem. Aby można mówić, że mamy do czynienia z tym zjawiskiem, muszą być spełnione następujące warunki:

1.   W danej grupie ofiarą agresji ze strony uczniów pada przeważnie jedna i ta sama osoba.
2.   Ofiara agresji (kozioł ofiarny) w sytuacji napięcia w klasie, prowokuje swoimi zachowaniami, wypowiedziami agresję skierowaną do siebie, względnie biernie poddaje się agresji.
3. W klasie panuje przekonanie, że za wszelkie problemy, które w niej występują, odpowiada właśnie ta jedna osoba („W naszej klasie jest wszystko w porządku, poza jedną osobą”). Często przekonanie to jest podzielane przez wychowawcę i innych nauczycieli uczących daną klasę.

Kto zostaje „kozłem ofiarnym”?

Kozłem ofiarnym zostaje zazwyczaj najsłabsza w grupie osoba – najgorsza w sferze, która stanowi w klasie przestrzeń do rywalizacji. Jeśli w danej grupie najwyższe miejsce w hierarchii zajmują uczniowie najsilniejsi fizycznie, wówczas sporą szansę na zostanie kozłem ma uczeń słaby z WF, kiepsko się bijący. Jeśli młodzi ludzie ścigają się ze sobą o palmę pierwszeństwa w nauce, wówczas będzie to osoba słabo ucząca się. Duże znaczenie ma tu skład osobowy klasy – cecha, która służy za pretekst do agresji (np. seplenienie) postawa (pilne uczenie się) w innym zespole może być obojętna, nie wywoływać agresji, a wręcz stanowić wartość. Dodatkowo, wepchnięci w role kozła mogą być uczniowie mający jakieś deficyty: uczniowie niepełnosprawni, uczniowie z ADHD, osoby mające problemy z trądzikiem, uczniowie z deficytami (np. poznawczymi, trudniej nawiązujący relacje rówieśnicze) etc. Nie bez znaczenia może być także odmienność ucznia od większości pod względem rasy, wyznania, sympatii klubowych, stylu ubierania się, wyznawanych wartości etc.
Psychologiczne konsekwencje funkcjonowania klasy jako „grupy z kozłem”

Zjawisko „kozła ofiarnego” jest zjawiskiem przemocowym, mającym swoje negatywne konsekwencje dla wszystkich osób, które mają z nim styczność – uczniów, nauczycieli.

1. Konsekwencje dla kozła ofiarnego. Uczeń (czasami także nauczyciel), odgrywający w klasie, szkole rolę kozła ofiarnego to osoba najbardziej poszkodowana. Jest to człowiek, który przez długi okres (często lata) doświadcza przemocy zarówno psychicznej, jak i fizycznej. Bardzo często okazuje się, że osoby podejmujące skuteczne i nieskuteczne próby samobójcze to osoby, które nie mogły już znieść upokorzeń, które spotykały ich ze strony kolegów, koleżanek z klasy, pracy. Funkcjonowanie w roli wpływa na obniżenie samooceny, wiary we własne możliwości, poczucie sprawstwa i kontroli nas własnym losem. W szkole, uczniowie obniżają swoje osiągnięcia – często nawet o dwa, trzy stopnie, tracą motywację nie tylko do nauki, ale do wszelkich kontaktów społecznych. Zaczynają cierpieć z powodu różnego rodzaju somatyzacji – bólów głowy, brzucha, chorób pozwalających na uniknięcie kontaktu z prześladowcami. Często niszczone są ich rzeczy, muszą oddawać swoje pieniądze. Osoba długotrwale funkcjonująca w tej roli, nawet gdy zmieni się jej otoczenie, bez pomocy najprawdopodobniej albo powtórzy swoje zachowania prowokujące w innym zespole a tym samym zacznie funkcjonować w tej samej roli, albo sama rozpęta takie zjawisko, tym razem w roli prześladowcy.
2. Konsekwencje dla zespołu klasowego. Również dla pozostałych uczniów w klasie, pojawienie się takiej roli stanowi duże zagrożenie. Gdy występuje mechanizm rozładowywania napięcia na najsłabszej osobie, pozostali muszą przez cały czas udowadniać swoją pozycję „wyżej” od kozła – przez cały czas dochodzi do, często ukrytych przed nauczycielem, podskórnych napięć, konfliktów. Uczniowie funkcjonują w atmosferze ciągłego zagrożenia ze strony swoich kolegów, nikt nie może być bezpieczny. W takiej klasie należy ukrywać wszelkie oznaki świadczące o tym, że jest się słabym, znosić wszelkie upokorzenia tak, jakby nic się nie działo. W dodatku, należy akceptować stosowanie przemocy wobec kozła ofiarnego, często samemu się w nią włączać, tak, aby samemu nie stać się jej obiektem. Dla większości uczniów, jest to bardzo trudna sytuacja – przyjęcie na siebie roli agresora. Stąd tak silne przekonanie o „winie” kozła ofiarnego – zmniejsza to wyrzuty sumienia i pozwala poradzić sobie z obrazem samego siebie jako osoby krzywdzącej innych.
3. Konsekwencje dla środowiska szkolnego. Teoretycy opisujący systemowe zjawiska społeczne w wielu opracowaniach opisują zjawisko multiplikowania się systemów – przenoszenia się na inne grupy zasad i reguł postępowania obowiązujących w danej grupie. W przypadku zjawiska kozła ofiarnego i środowiska szkolnego bardzo częstym przypadkiem jest przenoszenie się tego przemocowego mechanizmu z jednej klasy nie tylko na inne, ale także na pozostałe grupy – nauczycieli rodziców. Pojedyncza klasa stanowi swego rodzaju podsystem w systemie szkolnych relacji, podobnie jak grono pedagogiczne, rodzice, roczniki uczniów etc. Stanowią one swego rodzaju naczynia połączone – uczeń chodzący do danej klasy spotyka się z kolegami w czasie lekcji, ale na przerwie wchodzi w szereg innych relacji. Do klasy przychodzi nauczyciel, który godzinę później uczy już zupełnie innych uczniów. Osoby stykające się ze zjawiskiem kozła muszą poradzić sobie z napięciem, które ono wywołuje. Często nawet nieświadomie wyładowują je na innych osobach, nie będących uczniami danej klasy. Między uczniami w klasie z kozłem pojawia się szereg postaw obronnych – brak zaufania, podejrzliwość względem siebie etc., które później przenoszone są na relacje z innymi. Bywa, że zjawisko to dotyka również grona pedagogiczne. W ten sposób rozprzestrzenia się ono na całą szkołę.

Pomoc grupom dotkniętym zjawiskiem kozła ofiarnego.

Niestety, znacznie łatwiej doprowadzić do powstania w klasie roli kozła ofiarnego, niż później skutecznie pomóc takiej grupie poradzić sobie z problemem. Dzieje się tak między innymi ze względu na:

1. Funkcję w relacjach między uczniami tej roli. Stanowi ona bardzo ważny mechanizm rozładowujący napięcie między uczniami. W sytuacji jakiegokolwiek zagrożenia, nadmiar emocji tymczasowo rozładowywany jest właśnie na tej jednej osobie. Pomijając wspomniane wyżej konsekwencje psychologiczne dla uczniów, właściwie dla wszystkich pozostałych, funkcjonowanie przez jednego ucznia w tej roli niesie sporo „korzyści”. Nie trzeba rozwiązywać realnych konfliktów, co samo w sobie nie jest łatwe. Można też poczuć się lepiej – zbudować poczucie swojej wartości na tym, że jest się lepszym, niż klasowa ofiara. Dlatego często klasy z kozłem, na pozór wyglądają na bardzo zgrane, z wyjątkiem „tego jednego”. Dzieje się to kosztem osoby funkcjonującej w tej roli. Niejako ponosi on konsekwencje wszystkich napięć, które wystąpiłyby między pozostałymi uczniami. Nie są one jednak wyrażane, gdyż spowodowałoby to naruszenie obrazu klasy jako „zgranej , gdyby nie tej jeden”. Tworzy to swego rodzaju błędne koło, które bardzo trudno jest przerwać. Uczniowie boją się brać na siebie konsekwencje przerwania tego koła, gdyż powodowałoby to niepewność – czy ja przypadkiem nie znajdę się na miejscu kozła. A rozładowywanie napięcia w klasie z kozłem jest potrzebne non stop. Dlatego, dotknięte tym zjawiskiem grupy, niejako dbają o to, by taka rola przez cały czas istniała.
2. Przerwanie tego „błędnego koła” polega na okazaniu sympatii, albo przynajmniej zaakceptowaniu słabości osoby będącej w roli kozła, a to samo w sobie jest naruszeniem zasady, że w klasie nie wolno okazywać słabości. Wiąże się to z potencjalnymi konsekwencjami dla takiego ucznia – wykluczeniem poza grupę, szykanowaniem, skierowaniem na osobę złości czy agresji grupy (dzieje się tak zawsze, gdy ktoś narusza obowiązujące w grupie zasady). Dlatego tak trudno jest uzyskać pomoc koleżeńską w jakiejkolwiek dziedzinie dla osoby w roli kozła – uczniowie boją się, że sami staną się obiektem agresji ze strony kolegów.
3. Zachowania samego kozła ofiarnego. Jedyne „dopuszczalne” dla kozła zachowanie, to prowokowanie do wyładowywania na nim złości. Uczeń uczy się, że tylko w ten sposób może funkcjonować w klasie, mieć jakąkolwiek szansę na relacje z pozostałymi uczniami. Zachowuje się wówczas w sposób prowokujący – jego działania są bardzo irytujące dla pozostałych osób. Nie może się inaczej zachowywać – gdy próbuje chociażby poprosić o pomoc, spotyka się z jeszcze większymi szykanami. Emocje, które wywołuje, to oprócz irytacji także niechęć, złość. Dotyczy to również nauczycieli i innych dorosłych, którzy powinni mu pomóc. Autor niniejszego opracowania, pracując z klasami dotkniętymi tym problemem, zazwyczaj rozpoznaje osobę w roli kozła po tym, że jest to najbardziej irytująca go osoba w klasie. To nie ułatwia niesienia pomocy takiemu uczniowi. Bardzo często, kozioł ofiarny zapytany o to, czy chce, by mu pomóc, odpowiada przecząco („Nie, nic mi się nie dzieje”; „Ja już się przyzwyczaiłem, nie przeszkadza mi to”). Po prostu inaczej nie może – nie pozwolą mu na to koledzy, a także trening w roli – uczeń po prostu nie umie inaczej funkcjonować.
4. Źródło napięcia znajdujące się poza uczniami. Czasami, do powstania w danej klasie roli kozła ofiarnego, dochodzi na skutek oddziaływania czynników spoza relacji między uczniami, np. ostry konflikt między rodzicami, do którego wciągani są uczniowie, poniżający uczniów nauczyciel. Mamy wówczas do czynienia z tzw. „wtórnym kozłem ofiarnym”.
5. Brak współdziałania między sobą nauczycieli, zwłaszcza różnorodne postawy wobec pojawiających się na lekcjach i w czasie przerw sygnałów świadczących o występowaniu w klasie przemocy.
6. „Maskowanie” przez samych uczniów istnienia tego zjawiska. W wielu klasach niekonstruktywni liderzy bardzo dbają o to, by jakiekolwiek sygnały o stosowaniu przemocy w klasie nie docierały do nauczycieli. Zapewnia to bezkarność i duży wpływ, oparty na przemocy, na kolegów w klasie i szkole. Szykanowani są uczniowie, którzy próbują budować jakiekolwiek konstruktywne relacje z nauczycielami. W klasie budowana jest zasada nie wynoszenia na zewnątrz (do rodziców, nauczycieli), jakichkolwiek informacji o relacjach w grupie. Złamanie tej zasady jest uważane za zdradę, a podejrzanemu o nią uczniowi bardzo często przypinana jest usuwająca poza nawias relacji w klasie, łatka „konfidenta”.

Czynniki zapobiegające powstaniu roli kozła ofiarnego

1. Zbudowanie konstruktywnych relacji interpersonalnych w klasie. Rola kozła ofiarnego raczej nie powstanie w zespole, w którym wytworzyły się konstruktywne więzi między uczniami: uczniowie są ze sobą zintegrowani, nie boją się siebie nawzajem, akceptują swoje słabości, tolerują odmienne poglądy, opinie. Nie są karani za wyrażanie własnego zdania, także krytycznego wobec nauczyciela, jeśli jest ono uzasadnione. Bardzo pomocne są tutaj dobrej jakości warsztaty integracyjne, rozwijające umiejętności interpersonalne.
2. Promowanie w klasie postaw tolerancji wobec słabości i mniejszości. Modelowanie przez nauczyciela takich zachowań.
3. Dobra, oparta na zaufaniu (jednak nie na spoufaleniu) relacja wychowawcy z klasą.
4. Reagowanie przez nauczycieli mających kontakt z klasą na wszelkie przypadki agresji, zarówno tej werbalnej, jak i fizycznej
5. Ciągłe monitorowanie sytuacji interpersonalnej w klasie zarówno przez wychowawcę, pedagoga, jak i innych nauczycieli uczących w tym zespole. Reagowanie na pojawiające się w klasie napięcia, pomoc uczniom w rozwiązywaniu powstających między nimi, w naturalny sposób, konfliktów.

Wsparcie dla grup dotkniętych zjawiskiem kozła ofiarnego

Mimo, iż wydawałoby się, że pomoc w przypadku grupy z kozłem ofiarnym, powinna w pierwszym rzędzie dotyczyć rozwiązaniu problemu tego konkretnego ucznia, w rzeczywistości sprawa ma się nieco inaczej. Występowanie takiej roli w klasie, należy traktować bardziej jako objaw jakiegoś innego problemu, niż problem sam w sobie. Oczywiście należy zapewnić pomoc uczniowi dotkniętemu przemocą. Kluczowe jest jednak zdiagnozowanie źródła napięcia powodującego potrzebę odreagowania emocji na konkretnym uczniu.
Pomoc takiej grupie jest procesem, w którym w tym samym czasie występuje zarówno diagnoza jego źródeł, jak i oddziaływanie naprawcze. W dużym uproszczeniu polega ona na odwróceniu uwagi danej grupy od prowokacyjnych zachowań kozła ofiarnego, skierowaniu jej na rzeczywiste problemy występujące w relacjach między jej członkami, a także pomoc w rozwiązaniu konfliktów i napięć powodujących powstanie tej roli.
Pomoc klasom dotkniętym tym zjawiskiem

Zjawisko „klasy z kozłem” ma charakter systemowy, dlatego wsparcie takiej klasy powinno obejmować nie tylko jej uczniów, ale i środowisko szkolne, w którym funkcjonuje – rodziców, nauczycieli. Wprowadzenie skutecznej i trwałej zmiany jest możliwe wówczas, gdy:

1. Nastąpi adekwatna diagnoza, że mamy do czynienia właśnie z tym zjawiskiem. Nie jest wcale takim łatwym stwierdzenie, że dana klasa to zespół z kozłem. Kształt systemu edukacji w Polsce kładzie bardzo dużą odpowiedzialność za wychowanie, relacje w klasie, na barkach wychowawcy. W sytuacji, gdy wielu nauczycieli ma pretensje do wychowawcy, że w danej klasie trudno jest prowadzić lekcję, wielu wychowawców traktuje trudną sytuację w klasie jako własną porażkę, przejaw „nieporadzenia sobie”, sygnału o niskich kompetencjach pedagogicznych. Dlatego czasami nie dopuszczają do siebie sygnałów świadczących o tym, że w zespole klasowym dzieje się coś niedobrego.
2. Klasa dostanie jasny sygnał, że nieakceptowane są jakiekolwiek przejawy agresji w stosunku do jakiegokolwiek ucznia. W przypadku ich pojawienia się, konieczne jest bezwzględne wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do sprawców przemocy. Można się tu oprzeć nawet na mocnych poszlakach, że sytuacja użycia przemocy miała miejsce. Bardzo często nauczyciele wpadają w pułapkę „poszukiwania twardych dowodów” – zeznań świadków, czy nawet dowodów rzeczowych. Przy ich braku, nie podejmują żadnych działań zmierzających do ukarania sprawców, nawet wówczas, gdy poszlaki jednoznacznie wskazują, kto jest sprawcą (na przykład donoszą im o tym bojący się występować otwarcie uczniowie). Tworzy się tym samym kolejne błędne koło. Nauczyciele nie wyciągają konsekwencji wobec oczywistych sprawców przemocy, bo nie ma oficjalnych zeznań świadków. Zeznań nie ma, gdyż uczniowie nie widzą żadnych działań ze strony nauczycieli i nie czują się bezpiecznie. Tymczasem, często wystarczy, opierając się na poszlakach, skierować sprawę na policję, która ma za zadanie szukać dowodów. Gdy uczniowie dostrzegą, że nauczyciele nie są bierni wobec sprawców przemocy, sami pomogą ich ukarać. Najpierw jednak, muszą dostrzec działania nauczycieli, nie na odwrót.
3. Przeprowadzone zostanie kluczowe oddziaływanie – pomoc samej klasie w rozwiązaniu konfliktów, poradzeniu sobie z rywalizacją – jednym słowem - wsparcie klasy w zredukowaniu napięcia, które powoduje pojawienie się roli kozła ofiarnego.
4. Udzielona zostanie pomoc samemu uczniowi w roli kozła, zarówno w poradzeniu sobie z negatywnymi, psychologicznymi konsekwencjami przyjmowania roli ofiary, jak i w znalezieniu sobie nowego miejsca w klasie. W pierwszej kwestii często potrzebna jest pomoc terapeutyczna. Wsparcie w klasie natomiast polega w pierwszej kolejności na odwróceniu od ucznia w roli kozła uwagi klasy. W klasach takich osoba taka, w sytuacji napięcia, koncentruje na sobie uwagę, maskując (mniej lub bardziej świadomie) inne problemy w grupie. Podejmowane często przez nauczyciela próby chwalenia w tym momencie takiego ucznia utrzymują jego centralną pozycję w klasie sprawiając, że nadal na nim skupia się uwaga pozostałych uczniów, a pozytywne komentarze ze strony wychowawcy mogą stać się przyczyną kolejnych aktów agresji. Warto zwrócić uwagę również na to, że problem stanowią nie tylko agresywne reakcje większości uczniów w klasie, ale i prowokacyjne zachowania samej ofiary. Należy pomóc ofierze dostrzec, jakimi zachowaniami wywołuje złość kolegów, jednocześnie z całą stanowczością reagować na przejawy skierowanej do niego agresji. Docelowo, korzystne dla ofiary jest zaistnienie w innej roli, pomoc w pokazaniu mu w klasie swoich możliwości i umiejętności. Najpierw jednak należy „zabrać go ze środka sceny” – odwrócić uwagę uczniów od jego zachowań.
5. Zapewnione będzie wsparcie dla wprowadzanych zmian zarówno wśród rodziców, jak i innych nauczycieli pracujących z daną klasą. Charakterystyczna postawa wobec kozła ofiarnego – nie ma innych problemów – to ON jest problemem, często dotyczy nie tylko uczniów w danej klasie, ale i ich rodziców, a także nauczycieli – ich także kozioł ofiarny złości. Rodzicom trudno zrozumieć, że w klasie, w której wszelkie problemy biorą się z zachowań TEGO ucznia, tak naprawdę to problemów jest znacznie więcej, że część z nich dotyczy ich własnych dzieci. Dlatego ważne jest, by rodzice nie tylko wiedzieli o wprowadzanych w klasie działaniach naprawczych, ale i aby akceptowali ich kierunek.

Pierwsze kroki ku zmianie – jak rozpoznać kozła?

Dostrzeżenie problemu jest pierwszym krokiem ku zmianie. Oprócz opisanych zjawisk w klasie, diagnoza problemu możliwa jest także poprzez rozpoznanie osoby w takiej roli. Kozioł ofiarny zazwyczaj:

• Bywa zwykle przezywany, wyśmiewany, zmuszany do posłuszeństwa
• Podczas kłótni, zaczepek czy bójek reaguje płaczem bądź ucieka
• Szuka swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone
• Wybierany jest jako ostatni do pracy w grupach
• Ma trudności w mówieniu na forum klasy
• Może nie mieć żadnego bliskiego przyjaciela
• Unika szkoły, rano skarży się na ból brzucha, głowy, traci apetyt
• Ma obniżoną samoocenę – myśli o sobie, że jest „gorszy” – wycofuje się z kontaktów z innymi
• Irytuje swoim zachowaniem zarówno osoby w klasie, jak i nauczycieli.

Informacja o autorze:
Tomasz Wojciechowski – psycholog, trener rekomendowany przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne, superwizor Ośrodka Profilaktyki Edukacyjnej przy OTE Kangur,